दलितों के सम्बन्ध में महात्मा गाँधी एवं डाॅ अम्बेडकर के विचरों का तुलनात्मक अध्ययन

Authors

  • डॉ. संजय कुमार सुमन इतिहास विभाग, मगध विश्वविद्यालय, गया, बिहार, भारत। Author

Keywords:

महात्मा गांधी, दलित, अम्बेडकर, विचार, कांग्रेस, भारतीय, गुटनिरपेक्षता

Abstract

भारतीय सभ्यता और संस्कृति अपने आप में विश्व की एक विलक्षण संस्कृति है, जिसमें से एक तरफ तो सत्य, अहिंसा, सत्याग्रह, गुटनिरपेक्षता, शान्तिपूर्ण सहअस्तित्व और वसुधैव कुटुम्बकम जैसे उच्च कोटि के नैतिक सामाजिक एवं राजनीति सिद्धांत निकलते हैं जो हजारों सालों में अपने ही समाज के एक बड़े हिस्से को अति अमानवीय और पशुओं से भी निम्न स्थिति में रहने को विवश करती आयी है। इस विसंगति पूर्ण स्थिति में ब्रिटिश साम्राज्यवाद से संघर्ष के दौरान दो महान व्यक्तित्व गांधी व डाॅ0 भीमराव अम्बेडकर को आमने-सामने खड़ा किया। दोनों के दूरगामी लक्ष्य भारतीय समाज का सर्वांगीण विकास या तथापि दोनों के विचार, उपागम, पद्धति और प्राथमिकताओं में मौलिक अन्तर था।

Downloads

References

पाण्डेय, बी0एन0 एंड कुमार, रविन्दर - ‘ए सेन्टेनरी हिस्ट्री आॅफ दि इण्डियन नेशनल कांग्रेस‘ (1919-1935) वोल्यूम 2 पेज नं0-437

पाण्डेय, ज्ञानेन्द्र - ‘द एसेडेन्सी आॅफ दि कांग्रेस इन यू0पी, 1926-34, आक्सफोर्ड युनिवर्सिटी प्रेस, नई दिल्ली 2002, पेज नं0 - 134

सरकार, सुमित - ‘आधुनिक भारत 1885-1947‘ राजकमल प्रकाशन, पुर्नमुद्रण नई दिल्ली, 1993 पेज नं0- 231

कुमार, कपिल - ‘काग्रेस एण्ड क्लासेस‘ नेशनलिज्म, वर्कर्स एण्ड पीजेन्ट, मनोहर पब्लिकेशन, नई दिल्ली, 1988 पेज नं0- 237

चन्द्र, बिपन - भारत का स्वतन्त्रता संघर्ष, हिन्दी माध्यम कार्यान्वय निदेशालय, दिल्ली विश्वविद्यालय, नई दिल्ली, 1990 पेज नं0 130

पाण्डेय, ज्ञानेन्द्र - पूर्वोक्त, पेज नं0-30

सरकार, सुमित - पूर्वोक्त, पेज नं0- 279

वही - पेज नं0-245

कुमार, कपिल - पूर्वोक्त, पेज नं0-237

चन्द्र बिपन - भारत का स्वतन्त्रता संघर्ष, दिल्ली पुर्नमुद्रण, 2000 पेज न0-235

श्रीवास्ताव, सुशील - ‘कानफ्लिक्ट इन ए अग्रेरियन सोसाइटी अवध‘ 1920-39, नई दिल्ली, 1995 पेज नं0- 293

पाण्डेय, ज्ञानेन्द्र - पूर्वोक्त, पेज नं0- 54

‘सेन्सस आॅफ इण्डिया‘ 1931, युनाईटेड प्रोविन्स आॅफ आगरा एण्ड अवध पार्ट वन, रिपोर्ट-ए0सी0टर्नर, सुप्रिटेन्डेन्ट, सेन्सस आपरेशन्स, पुर्नमुद्रण, पब्लिकेशन्स, 1987, पेज नं0-41

वाॅग, ए0ए0 - ‘रेन्ट एण्ड रेवेन्यू पालिसी इन द यूनाईटेड प्रोविन्सेस‘ लखनऊ 1932, पेज नं0-171

नेहरू, जवाहर लाल - ‘एनआटोबायोग्राफी‘ नेहरू मेमोरियल म्यूजियम एण्ड लाईब्रेरी, पेज नं0 - 32

‘एग्रेरियन डिस्ट्रेस इन यूनाइटेड प्रोविन्सेज‘, बीइंग द रिपोर्ट आफ द कमेटी एप्वाइन्टेड बाई द काउसिंल आॅफ द यू0पी0पी0सी0सी0 इन्क्वायरी इन टू द अग्रेरियन सिचुएशन इन द प्रोविन्स, 1931, पेज नं0-5

पाण्डेय, ज्ञानेन्द्र - पूर्वोक्त, पेज नं0-34

वही - पेज नं0- 35

मिश्रा, बी0बी0 - ‘द कांग्रेस पार्टी एण्ड गवर्नमेंट पालिसी एण्ड परफारमेंस‘ कान्सेप्ट पब्लिशिंग कंपनी, नई दिल्ली, 1988, पेज नं0-131

पाण्डेय, ज्ञानेन्द्र - ‘द एसेडेन्सी आॅफ दि कांग्रेस इन यू0पी0, 1926-1934‘ यह पुस्तक ‘इम्परफैक्ट मोबलाइजेशन‘ पर ही आधारित है, आक्सफोर्ड युनिवर्सिटी प्रेस 2002, नई दिल्ली।

रामचन्द्र, बाबा - ‘डायरी आॅफ बाबा रामचन्द्र-1933‘ ‘नेहरू मेमोरियल म्यूजियम एण्ड लाइबे्ररी‘ नई दिल्ली।

‘काग्रेस अग्रेरियन इन्क्वायरी कमेटी रिपोर्ट 1936 प्रभु पब्लिकेशन गुड़गाँव हरियाणा 1982, पेज नं0 23

वही - पेज नं0- 23

वही - चैप्टर 6, पेज नं0-2

Downloads

Published

02-12-2024

Issue

Section

Research Articles

How to Cite

दलितों के सम्बन्ध में महात्मा गाँधी एवं डाॅ अम्बेडकर के विचरों का तुलनात्मक अध्ययन. (2024). International Journal of Scientific Research in Humanities and Social Sciences, 1(1), 09-11. https://ijsrhss.com/index.php/home/article/view/IJSRHSS24113

Similar Articles

You may also start an advanced similarity search for this article.